Scenariusz filmu powstał na podstawie pamiętnika Edwarda Kozieła pt. „Wspomnienia wędrownego kramarza”. Nasycona dobrodusznym humorem, nostalgiczna i sentymentalna opowieść o życiu wędrownego kramarza, wędrującego od wsi do wsi, dla którego ciągłe bycie w drodze i handel towarami stanowiły sens istnienia. Jest to też detaliczny portret prowincji, jej charakteru i obyczajów, które wkrótce staną się przeszłością.
Kramarz Chruścik, stojąc przed sądem, prezentuje kolejne epizody swojego życia. Przed wojną cierpiał głód. W czasie okupacji został przymusowym robotnikiem. Po zakończeniu wojny marzy o posiadaniu własnego, małego domku. W tym celu najmuje się do różnych prac. Gdy dzięki ciężkiej i sumiennej pracy ma już prawie całą, potrzebną kwotę, w kraju następuje wymiana pieniędzy. To pozbawia go większej części oszczędności. Zostaje kolporterem katolickiego pisma. Pracuje tak efektywnie, że z powodu zbyt intensywnego wzrostu sprzedaży, redaktor naczelny jest zmuszony go zwolnić. Następnie hoduje świnie w dzierżawionej stodole. Kontroler nalicza mu ogromny podatek, co doprowadza do sprzedaży hodowli. Wreszcie postanawia zostać kramarzem. Handluje przed kościołami, na odpustach i jarmarkach. Dzięki talentowi i skrupulatności w końcu udaje mu się zaoszczędzić większą kwotę. Myśl o własnym domku go nie opuszcza. Naiwny i prostoduszny, daje się namówić koledze Zawadzkiemu na wspólny interes. Ma to być inwestycja w taksówkę. Chruścik przekazuje mu pieniądze i w zamian dostaje weksel, który później zostanie podstępnie zabrany i zniszczony przez Zawadzkiego. Niepowodzenia spotykają Chruścika również w życiu osobistym. Kramarka Maria porzuca go na rzecz żebraka Jurka, który dorobił się na żebractwie sporego majątku. Nieśmiały i niezbyt towarzyski Chruścik staje się kozłem ofiarnym innych kramarzy. Przed kontrolą, kradną mu dokumenty uprawniające do sprzedaży, podrzucają nielegalny towar. Kramarz staje przed sądem i zostaje pozbawiony licencji. Nie potrafi żyć bez handlowania. Od tej pory sprzedaje towar nielegalnie.
